Haliç’in 1980 Sonrası Mekansal Dönüşümü:

Tarihi Sanayi Yapı Dönüşüm Projelerinin Kentsel Yenileşme Açısından Bir Değerlendirmesi

1970’lerin sonunda kapitalist sistemde önemli ölçüde değişim yaşanmıştır. Neo-liberal birikim stratejileri ön plana çıkmaya başlamıştır. Ayrıca, 1980’lerden sonra tüm dünyada enformasyon sektöründe önemli ölçüde ilerleme yaşanmıştır. Neo-liberal kent politikaları, teknolojideki gelişmeler ve küreselleşmenin etkisiyle beraber, yerel ölçekte giderek “kentsel bölgeler” in önem kazanması söz konusu olmuştur. Küreselleşme ve bu bağlamda yerelin önem kazanması, kentlerde ve dolayısıyla da planlama anlayışında önemli değişikliklere neden olmuştur.

Küreselleşme ile beraber kentler arasındaki rekabet, kentlerin yarışabilirlik, farklı olma, yaratıcılık gibi bir takım özelliklere sahip olmasını gerektirmektedir. Kentler, sermaye birikim sürecindeki yeni gelişmelerle beraber, eski üretim mekanı olmaktan çıkarak hizmetler sektörünün kendine yer seçtiği yeni prestij mekanları olma özelliğine kavuşmuşlardır. Ancak, özellikle son yıllarda küresel bağlamda önem kazanan sürdürülebilir bir kentsel yaşam ortamı sağlayabilme çabaları, kentlerin büyüme ve gelişmelerinin yönlendirilmesinde gözardı edilemeyecek boyut kazanmıştır. Tüm bu gelişmeler planlama süreçlerinde de bir takım yeni yapılanmaları beraberinde getirmiştir. Planlama anlayışının çağın gereksinimlerine yanıt verebilir niteliğe kavuşabilmesi gerekliliği doğmuştur.

Dünyada kentlerin gelişimi ve korunmasında,  sürdürülebilirliği, çok aktörlülüğü benimseyen  geniş kapsamlı planlama anlayışı kabul görmektedir. Türkiye de ise hala fiziksel anlayışın ön planda olduğu geleneksel planlama yaklaşımı geçerli olmaktadır.

Neo-liberal birikim stratejilerinin ön plana çıkması ve yerelin önem kazanmasıyla beraber, asıl önemli olan konu, kentlerin küresel talepleri karşılayacak şekilde yeniden yapılandırılarak  yarışabilirliklerini arttırmak olmuştur. Bu nedenle kentlerin yarışabilirliğini arttıracak projelere öncelik verilmiştir. Neo-liberalizm ve küreselleşme süreciyle beraber, hareketli sermayenin kentlere çekilmesi ve bunun için kentlerin kendine özgü değerlerinin ortaya çıkarılması hedefleri doğrultusunda kent merkezleri gündeme gelmiş ve kent merkezlerinde bir dönüşüm süreci başlamıştır. Bu dönemde bir kentsel politika olarak gündeme gelen yaklaşım, kentsel yenileşme yaklaşımıdır.

Yerel ölçekte kentlerin, dünyadaki küresel sisteme eklemlenme yarışı içinde giderek çökmekte olan kent merkezlerinin yeniden canlandırılması amacıyla yeni planlama anlayışı çerçevesinde bir takım projeler uygulanmaktadır. Bu bağlamda baktığımızda kentsel planlama ve korumanın uygulama aracı olarak gündeme gelen kentsel yenileşme amaçlı dönüşüm projelerinin, kentlerin gelişimi ve sürdürülebilirliği konusunda büyük önemi vardır. Ayrıca bu projelerin, kendi kendine finans geliştirme potansiyellerinin olması da olumlu özellikleri arasında yer almaktadır.

Kentsel yenileşme amaçlı dönüşüm projeleri, kentin eskimiş, köhneleşmiş ve giderek çöküntü alanı haline gelen bölgelerinin mekansal, sosyal ve ekonomik olarak kente kazandırılmasında, tarihsel değerlere sahip alanların korunarak sürdürülebilirliğinin sağlanmasında kullanılan etkili bir planlama aracıdır.  Kentsel yenileşme, kentin bu sorunlu bölgelerine yeni işlevler vererek yeniden canlandırmayı ve bunun sürdürülebilirliğini sağlamayı amaçlayan bir planlama sürecidir. Dönüşüm projeleri sayesinde, ekonomik anlamda bir değer kazanma söz konusu olmaktadır. Yani kentsel dönüşüm projeleri uygulanan alanlarda yaşanan yenileşme süreci, o alanın yakın ve uzak çevre ekonomisine destek sağlar. Bu değer artışıyla beraber çöküntü alanlarında sosyal ve mekansal anlamda da bir iyileşme sağlanır.

Kentsel yenileşme amaçlı dönüşüm projeleri üst ölçekte, kentin genel vizyon ve hedeflerini göz önünde bulundurdukları ve bütüncül bir planlama yaklaşımı altında ele alındıkları sürece başarılı olurlar. Aksi takdirde parçacı yaklaşım sonunda ortaya yeni kentsel sorunlar çıkabilir. Kentin belirli bir alanında geliştirilen projelerin, üst ölçekte yer alan stratejik planın hedef ve ilkeleri doğrultusunda kararlaştırılmış eylem alanları olarak belirlenmeleri ve birbirleriyle entegre bir şekilde ele alınmaları gerekmektedir.

Kentsel yenileşme sürecinde önemli olan diğer bir konu ise geniş çaplı katılımcılığı sağlamaktır. Kentsel dönüşüm projelerinin uygulanabilirliğinin ve sürdürülebilirliğinin sağlanmasında, o alandaki tüm çıkar çevrelerinin ortaklaşa karar almalarına olanak verecek bir platformun oluşturulması önemli olmaktadır.

Bitirme ödevinde kentsel yenileşme, kentlerin köhneleşme süreci yaşayan bölgelerinin mevcut ekonomik, sosyal ve fiziksel sorunların çözümünde etkili olan, sürdürülebiliği hedefleyen, bütüncül bir planlama yaklaşımı olarak ele alınmıştır.

Buradan yola çıkarak tez çalışmasının amacı, Haliç’te köhneleşme süreci yaşayan ve dönüşüm projeleri ile gündeme gelen tarihi sanayi yapı projelerinin hedefleri doğrultusunda kentsel yenileşme yaklaşımı açısından değerlendirilmesidir.

Çalışmanın Amacı ve Kapsamı

Bu çalışmanın amacı, 1980 sonrası Haliç özelinde yaşanan mekansal dönüşümün, planlama süreci içinde nasıl uygulamalar bulduğunun ve doğurduğu sonuçların “kentsel yenileşme ve dönüşüm bileşenleri çerçevesinde” incelenmesidir. Bu bağlamda örnek alan olarak seçilen Haliç bölgesindeki işlevini yitirmiş tarihi sanayi yapılarının kentsel yenileşme amaçlı dönüşüm projeleri bünyesinde yeniden işlevlendirilmeleri değerlendirilecektir.

Örnek alan olarak Haliç’in seçilme nedeni, yenileşme amaçlı dönüşüm projelerinin son yıllarda genellikle, kentlerde işlevini yitirmiş ve terk edilen eski sanayi, depolama veya liman alanlarını tercih etmesidir. Bu alanlar, sahip olduğu mevcut altyapı olanakları, mülkiyet yapılarındaki olumlulukları ve merkezi konumları nedeniyle yenileşme ve dönüşüm projelerinde öncelikle değerlendirilen alanlar olmaktadırlar. Haliç de İstanbul’un merkezinde yer alan, İstanbul için tarihsel bir değeri olan ve yeniden işlevlendirilmeleri için projeler üretilen tarihi sanayi yapılarının yoğun olarak bulunduğu doğal bir limandır. Bu çalışma ile, Haliç’te tarihi sanayi yapılarının kentin mekansal, ekonomik ve sosyal yapısına canlılık kazandırılması için yeniden işlevlendirilme projelerinin gündeme gelmesi ve bu projelerin bütüncül bir planlama anlayışı çerçevesinde Haliç’in mekansal dönüşümüne olan etkileri incelenecektir.

1980 sonrası Haliç’te yaşanan kentsel dönüşüm arkasında nasıl bir politika izlendiği, bu politikaların kentsel yenileşme açısından değerlendirilmesi çalışmanın genel problematiğini oluşturmaktadır. Haliç’teki tarihi sanayi yapılarının günümüz koşullarına göre yeniden işlevlendirilmesi arkasındaki dinamiklerin sorgulanması ise araştırma problemini oluşturmaktadır. Bu projelerin oluşturulmasında, kentsel yenileşme olgusunun ne derece göz önünde bulundurulduğu bitirme ödevi kapsamında sorgulanmaya çalışılmaktadır. Haliç’te yaşanan projelerin başarılı olabilmesinde kentin üst ölçek plan amaç ve hedefleri ile bütünlüğünün ve geniş kapsamlı aktif bir katılımın ne derece sağlandığı, bu çalışmanın sorgulamayı hedeflediği diğer noktalar olmaktadır. 

Bitirme ödevi kapsamında geliştirilen genel problematik ve araştırma probleminin geçerliliği ve güvenilirliğinin sorgulanmasında yönlendirici olabilecek birtakım alt sorular geliştirilmiştir:

Haliç’te eskiden var olan prestij konut ve ticaret bölgesinin yerine sanayi tesislerinin yer seçim tercihleri, bölgede köhneleşmenin nedenini oluşturmuştur.

Sanayileşme çabalarının sonucu Haliç’in sahip olduğu niteliklerini ve kimliğini hızla yitirmeye başlaması, mekanda yenileşme çabalarının gerekliliğini doğurmuştur.

Haliç’te işlevini yitirmiş tarihi sanayi yapı dönüşüm projeleri hazırlanırken;

*Kentin gelişme vizyonu ile paralellikleri göz önünde bulundurulmuştur.

*Kent planı ile entegrasyonu sağlanmıştır.

*Ekonomik yapıda canlandırıcı etki yaratması hedeflenmiştir.

*Sosyal ve kültürel yapıda yaşam kalitesini arttırıcı etki yaratması hedeflenmiştir.

*Fiziksel dokuda iyileştirme etkisi göz önünde bulundurulmuştur.

*Sürdürülebilirlik olgusu projeler oluşturulurken dikkate alınmıştır.

*Projeler hazırlanırken her ölçekte aktif bir katılım sağlanmıştır.

veya bu hedeflerin hiçbiri projelerin hazırlanma aşamasında göz önünde bulundurulmamıştır. Burada yola çıkarak, bitirme ödevinin 2. ve 3. bölümünde  genel problematik, araştırma sorusu ve alt sorular, ödev kapsamında ele alınan projeler üzerinden sorgulanmaya çalışılmıştır.

Çalışmanın İçeriği ve Yöntemi

Bitirme ödevi kapsamında geliştirilen genel problem ve araştırma probleminin geçerliliği ve güvenilirliği, araştırmanın  veritabanını oluşturacak zemin üzerinden test edilmeye çalışılmıştır.

Öncelikle bir kuramsal çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır. Küresel dünyada kentsel bölgelerin ön plana çıkmasıyla beraber kentlerin yeniden yapılanması gereği, bu yeniden yapılanmada kentsel yenileşme yaklaşımının kentsel planlama ve korumanın uygulama aracı olarak gündeme gelmesi, dünyadaki uygulamaları ve Türkiye’deki uygulamaları birinci bölümde incelenmiştir.

Birinci bölümde kentsel yenileşme amaçlı dönüşüm projelerinin kentlerin küresel taleplere cevap verebilmesindeki önemli rolü ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu projelerin, köhneleşme sorunu yaşayan kent merkezlerinde yeniden işlevlendirme, ekonomik canlandırma ve kimlik kazandırmadaki olumlu etkilerine değinilmiştir.

Kentsel yenileşme ve dönüşüm projeleri uygulamalarına bakıldığında, genellikle kentlerde terk edilen yada işlevini yitiren liman yada sanayi alanlarının öncelikle ele alındığı görülmektedir. Buradan yola çıkarak, tarihi sanayi alanlarının değerlendirilmeleri ve kente kazandırılmaları amacıyla hazırlanan projelerde, önemli bir kavram olarak gündeme gelen “endüstri arkeolojisi” olgusuna yine birinci bölümde değinilmiştir.

Örnek alan olarak seçilen Haliç’in 1980 sonrası, sanayisizleşmesi süreciyle beraber yaşadığı mekansal dönüşüm ikinci bölümde ele alınmıştır. Bu bölümde Haliç’teki 1980 sonrası dönüşümü anlayabilmek için önce İstanbul’un tarihsel gelişimi içinde Haliç’in yeri ve Cumhuriyet sonrası hazırlanan plan karar ve uygulamalarının Haliç’e etkilerinden bahsetmenin doğru olacağı düşünülmüştür. 2001’de hazırlanan Haliç Master Plan Raporu’na, amaç, hedef ve planlama ilkelerine yine bu bölümde değinilmiştir.

İkinci bölümde, Haliç’te mekansal dönüşüm, uygulanan projeler ve sanayi yapılarının dönüşümü ile ilgili olan projeler detaylı bir şekilde incelenmiştir. İşlevini yitirmiş tarihi sanayi yapı projeleri kentsel yenileşme yaklaşımı açısından değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Üçüncü bölümde ise, bitirme ödevinin temelini oluşturan araştırma problemi ışığında yapılan analiz ve incelemeler değerlendirilmiştir. Bitirme ödevinin çıkış noktasını oluşturan araştırma sorusu ve geliştirilen varsayımlar bu bölümde sorgulanarak sonuçlar ortaya konmuştur.

Bitirme ödevi bünyesinde incelenen örnek alan ile ilgili bilgiler literatür taramasının yanı sıra çeşitli kişi ve kurumlarla yapılan görüşmeler sonucunda elde edilmiştir:

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Projeler Daire Başkanlığı Yatırım Planlama Müdürlüğü

Haliç Belediyeler Birliği

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Tarihi Çevreyi Koruma Müdürlüğü

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.

TMMOB Şehir Plancıları Odası

Kadir Has Üniversitesi

Rahmi M. Koç Sanayi Müzesi

Zülfiye KESKİN; MSGSU Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Lisans Bitirme Tezi,İstanbul, 2004

İletişim: