Metropollerin çeper ve saçaklanma olgusu, metropollerin temel gelişme problemlerinin yaşandığı bölge olmasından dolayı incelenmesi gereken önemli bir araştırma konusudur. Metropoliten gelişme sürecinde görülen saçaklanma olgusunun anlaşılması için öncelikle kuramsal boyutunun araştırılması gerekmektedir. Bu araştırma çerçevesinde; çeperdeki değişimin analizi, saçaklanma dinamiklerinin ve  bu alanlarda oluşan sorunların belirlenmesi araştırmanın temelini oluşturmaktadır. İstanbul Metropoliten Alanı gelişim sürecinde saçaklanma ve saçaklanma alanlarında/kent çeperinde yaşanan sorunlar çalışmanın en önemli problematiğini oluşturmaktadır. İstanbul Metropoliten Alanı saçaklanma alanları araştırması için genel değerlendirme ve kuramsal çerçeve oluşturularak, elde edilen bulgular doğrultusunda kent çeperi ve saçaklanma olgusu araştırılacaktır. İstanbul Metropoliten Alanı genelinde ve Eyüp Kent Çeperi özelinde saçaklanma alanları, dinamikleri, sosyo-ekonomik ve demografik belirleyicilerinin tespiti, kent çeperinde saçaklanma sonucu oluşan çevresel, sosyal sorunlar ve kent çeperindeki doğal kaynaklarda yaşanan tahripler sürdürülebilir çevre  açısından değerlendirilmesi bu çalışmanın temel konusudur

20.yy ikinci yarısından sonra kentleşmenin etkisiyle tüm dünyada kentlerin sosyodemografik, ekonomik ve mekansal yapılarında önemli değişimler meydana gelmiştir. Bu değişim ve dönüşüm yalnız kentlerin içinde değil, ayni zamanda kentlerin çeperlerinde de etkili olmuştur. Çeperdeki bu değişim ve dönüşüm süreci metropoliten kentle ve kırsal alanla ilgili araştırmaların ilgi noktası olmuştur. Çeperle ilgili araştırmaların bir bölümü çeper’in tanımlanmasına yönelik çalışmaları içerirken, bir bölümü de çeperdeki dönüşüm ile metropoliten merkez-çeper konularında yoğunlaşmıştır. Metropoliten kentlerin çeperlerinde görülen bu değişim ve dönüşüm süreci araştırmanın temel çıkış noktasını oluşturmuştur.

Yapılan araştırmalar; çeperdeki dinamizmin belirlenerek metropoliten alanın, metropoliten çeper yerleşmesi tanımı ile, metropoliten alanın gerçek sınırlarının belirlenerek gelişme sorunlarının daha iyi analiz edilmesini sağlayacaktır. İstanbul Metropolü kentleşme, göç hareketleri ve çevre sorunları gibi değişimlerden etkilenmektedir. İstanbul aşırı nüfus artışı ve onun beraberinde getirdiği birçok sorunla beraber çevrenin en çok tahrip edildiği kentlerimizin başında gelmektedir. Kentsel alanın en çok tahrip edildiği alanlar, önemli doğal kaynakların olduğu çeper alanlarıdır.

İstanbul metropoliten alanı merkez bölgesindeki sosyo-ekonomik, demografik ve yönetimsel hareketliliğin yanı sıra, çeperde özellikle 1975’lerden sonra güçlü bir hareketliliğin yaşandığı bilinmektedir. Çeperdeki sorunları sadece mekansal genişleme ve nüfus büyümesi olgusu olarak değil, bir sosyo-ekonomik demografik ve yönetimsel yapı dönüşümü olgusu’ bağlamında değerlendirmek gereği hipotezinden hareketle; İstanbul metropoliten alanında kendi içinde bir dinamizmi olan çeper bölgenin oluşum ve dönüşümünde etkin olan faktörlerin belirlenmesi, ilişkilerin tanımlanması ve değişkenlerin denetlenerek gelişimin yönlendirilmesi saptanan planlama hedeflerine ulaşılmasında çok önemli bir adımdır.

İstanbul Metropoliten Alanı kentsel gelişmenin kent çeperindeki doğal kaynaklara doğru kontrolsüz biçimde gelişmektedir. İstanbul Metropoliten Alanı kentsel gelişimi; bugüne kadar çekici fonksiyonların belirli alanlarda oluşması sonucu bu alanlara bitişik yeni yerleşmeler, yağ lekeleri biçiminde büyümüş, bu süreçte; gelişmeler, 1975’ten itibaren kent çeperine atlayarak çok hızlı dönüşüm oluşturmuştur. Metropoliten alanın kent çeperinde değişimlerin başladığı bu dönemde, kırsal karakterli olan kent çeperi alanı içine yeni sanayi alanları ve konut alanları yerleşmiştir.

Kent içindeki sanayinindesantralizasyonu ile sanayi alanları kent çeperlerine taşınması süreci başlamış ve bu alanda yasa dışı ve kontrolsüz gelişmeyaygınlaşmıştır. Sanayi alanları kent içinden daha uzak mesafelere kent çeperine doğru yayılması ile birlikte anakentin çeperinde önce konut alt kentleri, daha sonra sanayi alt kentleri onun dışında da uydu kentleri yerleşmiştir. İstanbul Metropoliten Çeperinde yaşanan hızlı kontrolsüz gelişme kent çeperinin büyük kentsel gelişme sorunlarının ortaya çıktığı alanlar durumuna getirmiştir.

İstanbul Metropoliten gelişimi,  kimi zaman plan kararları ile kimi zaman plan kararlan dışında yerleşilmemesi gereken’ alanlara doğru saçaklanarak yayıldığı görülmektedir. Yerleşilmemesi gereken bu alanların başında içme suyu havzaları ve orman alanları ile jeolojik bakımdan sakıncalı alanlar gelmektedir. 1950’den beri incelenen süreç sonunda oluşan mekansal örüntünün; kuzeyde içme suyu havza alanları ile orman alanlarına doğru saçaklanarak devam etmekte olduğu saptanmıştır. 1980 sonrasında; İstanbul Metropolü kent çeperlerindeki en önemli gelişme sorunlarından biri de, yeni yerleşme alanları olmuştur.  İstanbul’un öncelikle Batı Yakasında, daha sonraları doğusunda ve son olarak ta kuzeyinde gelişen son derece heterojen ve kır-kent niteliği belirleyen yerleşmeler olarak ortaya çıkmışlardır.

İstanbul Metropoliten Alanında çok yakın bir geçmişe kadar 26 adet olan belediye sayısı 1992 de %100 den fazla artışla 55 e çıkmıştır. Batı Yakası kent çeperi Belediyelerinde 1959 da nüfusun ilk 20 yıllık dönemi simgeleyen 1970 yılında 73 katına, 40. Yılı simgeleyen 1990 yılında ise 325 katına çıkmıştır. Bu gelişmeler sonucu kent çeperindeki doğal kaynaklar tahrip edilmiştir. İstanbul’un, plan dışı yeni yapılanmalar ve ekonomik gelişme adına İstanbul’a yapılan bazı yatırımlar ile doğal bitki örtüsü ve özellikle su havzalarının tehdit altına alınması, gelecekte yaşamın sürekliliğini sağlayan tüm kaynakların tüketilmesi tehlikesini taşımaktadır.

Yerleşme sisteminin yaşadığı dönüşüm, bir bakıma sistemin yeni koşullara uymaması sonucu çıkmaktadır. Olabilecek sorunların çözümü için, eylemlerin belirli kriterlere göre planlanması ve denetlenmesi gerekmektedir. Belirlenen kriterlere uyan gelişmeler, kabul edilen doğru gelişmedir. Bir yerleşme biçiminin gerçekleştirmesi gereken ilkeler olarak belirlenen, sürdürülebilirlik ilkeleri olup, gelişmelerin bu hususlara göre ele alınması sonucu esas sorun teşkil eden konular ortaya çıkacaktır.

İstanbul Metropoliten Alanı’nda nüfus artışının beraberinde getirdiği sağlıksız ve kontrolsüz kentsel büyümenin sorunları; İçme suyu havzalarının, orman alanlarının ve diğer doğal kaynakların yok olması ve bozulması sorunudur. Bu gelişmelerin sürdürülebilirlik açısından ele alınması gerekmektedir. Yerleşme sistemine sürdürülebilir kentsel gelişme ilkeleri açısından sorunlara yaklaşıldığında, yerleşme sisteminin gelecek kuşakların gereksinmelerinin karşılanmasını engellemeyecek biçimde gelişmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu durumda ise doğal kaynakların tahrip edilmemesi ve ekolojik dengelerin korunması gerekmektedir. Bir yerleşme sisteminin sürdürebilirliği bakımından korunması gereken en önemli öğe, doğal kaynaklardır. Bu bakış açısıyla; kent çeperinde başlamış olan kontrolsüz kentsel gelişme ve saçaklanmanın araştırılarak sorunlarının tespit edilmesi gerekmektedir.

İstanbul Metropoliten Çeperinde oluşan gelişmeler, farklı kısımlarda değişik sorunların oluşmasına neden olsa bile, genel olarak bu sorunların ortak özellikleri doğal kaynakların yoğun olduğu kırsal alanların kontrolsüz bir biçimde yapılaşmaya açılmasıdır. Kent çeperindeki bu gelişmenin daha iyi analiz edilebilmesi için Eyüp İlçe Mücavir Alanı örneğinde araştırma yapılmıştır. Bu araştırma, tez çalışmasının özgün kısmını oluşturmaktadır. Eyüp İlçe Mücavir Alanı, İstanbul Metropoliten Alanı Batı yakası içinde sahip olduğu doğal kaynaklar açısından çok önemli bir konuma sahiptir. İnsan yaşamı için çok önemli olan bu doğal kaynaklar, İstanbul Metropoliten Alanı’nın içinde bulunduğu kontrolsüz, denetimsiz ve plan dışı kentleşme ve bağlı olarak gelişen yapılaşma sonucu çok ciddi tehlikelerle yüz yüze gelmiştir.

Orman alanları yok edilerek yerleşmeye açılmakta, İçme suyu havzaları kaçak yapılaşma sonucu kirlenmekte, tarım alanları kentsel yapılaşmaya açılarak, doğal yapının ekolojik yapısının bozulmasına neden olmaktadır. Doğal kaynaklarla ilgili olarak tespit edilen kötü gelişme özellikle İstanbul Metropoliten Çeperinde görülen tehlikeli bir değişimdir. Bu alan çalışmasının diğer bir önemli amacı; çeperdeki konsülsüz, ranta dayalı ve doğal kaynakları yok eden kentleşme ve yapılaşmanın önlenerek, doğal kaynakların korunmasını sağlamak ve gelişmenin sürdürülebilir kentsel gelişmeye göre yapılması gerekliliğini irdelemktir.

Tez çalışmasının amacı: İstanbul Metropoliten alanında saçaklanma olgusunu araştırarak, İstanbul kent çeperi genelinde ve Eyüp Kent Çeperi özelinde kentsel saçaklanmanın temel dinamik ve belirleyicilerini incelemek ve kentsel saçaklanma sonucu doğal kaynaklarda oluşan çevre ve sosyal sorunlarının sürdürülebilirlik doğrultusunda değerlendirmektir. Bu amaçla konu üç aşamada ele alınmıştır. Aşağıda konunun içeriği ve metodu hakkında kısaca bilgi verilmektedir.

1.Bölümde: Metropoliten alan, kent çeperi ve dönüşümü araştırmasını içermektedir. Bu bölüm tez araştırmasının kavramsal ve kuramsal kısmını oluşturmaktadır Bölüm iki ana konu başlığı altında ele alınmıştır.

İlk konuda; kırsal alan ve kırsal yerleşme kavramları üzerinde durularak, metropoliten kent çevresindeki kırsal alan ile diğer kırsal yerleşmeler arasındaki fark ortaya konarak, metropoliten kentin saçaklanması ve çevresindeki kırsal yerleşmeleri, kentsel alanın bir parçası haline getirmesi sonucu ortaya çıkan metropoliten kır yerleşmesi konusu incelenmiştir.

Kent çeperinin oluşum sürecinin ortaya çıkma sürecinin ve metropoliten gelişmenin anlaşılması için öncelikle metropolitenleşme ve metropoliten alan altbölgeleri konuları ele alınarak saçaklanma olgusu, metot olarak ülkemizde ve dünyada konuyla ilgili yapılmış olan çalışmalar ve modeller incelenmiştir. Bu çalışmaların değerlendirmesi sonucu çeper belirlemede kullanılabilecek kriterler ve ölçütler araştırılarak, saçaklanmanın demografik-ekonomik belirleyicileri ve metropoliten çeper konuları üzerinde durulmuştur.

İkinci konuda; metropoliten alanda, kent çeperi konusunun öne çıkmasının sebebi,    bu alanlarda dönüşümle beraber ortaya çıkan sorunlar olduğundan, metropoliten kent çeperinde gelişim ve dönüşüm değerlendirmesi yapılmıştır. Öncelikle kent çeperinde dönüşümün başlama sürecinin anlaşılması için; metropoliten kent çeperinin dönüşüm sürecinde etkin olan faktörler ve kent çevresine etkilerinin değerlendirilmesi yapılarak, kent çeperinde saçaklanma olgusunu başlatan ana dinamikler, süreç içinde ele alınmıştır. Kent çeperinde, saçaklanma sürecinde, ekonomik ve mekânsal dönüşüm, arazi kullanımındaki değişimler, mülkiyet ve arsa yapısındaki değişim analizi yapılarak, kent çeperinde saçaklanma ve dönüşüm sonucu kentleşmenin doğal kaynaklar üzerindeki olumsuz etkileri tespit edilmiştir.

2.Bölümde: İstanbul Metropoliten Alanı kentsel gelişimi sürecinde saçaklanma ve kent çeperinin değerlendirmesi yapılmıştır. Bu bölümde; 1.Bölümde kuramsal çerçevesi oluşturulan, metropoliten alanda saçaklanma ve kent çeperinde gelişim ve dönüşüm saptamaları ile oluşturulan çerçeveye göre, İstanbul Metropoliten Alanı’nda saçaklanma süreci ve metropoliten çeperinin değişimi araştırılmıştır. Bu araştırmada; öncelikle çeper alanlarında saçaklanma süreci, etkili olan makro dinamikler ve saçaklanmadaki etkileri ele alınmıştır. Dönemlere göre saçaklanma analizinde; yerleşme alanlarındaki gelişmeler, alt bölge ve ringler bazında nüfus gelişimi ile birlikte değerlendirilmiştir. Belirli modeller kullanılarak, gelişmenin dönemlere göre metropoliten alanın hangi kuşağına kaydığı tespit edilmiştir. Saçaklanmanın en önemli etkenlerden biri olan sanayi gelişiminin İstanbul Metropoliten çeperindeki etkisi ayrıntılı olarak araştırılmış ve tüm değerlendirme verilerinden hareketle İstanbul Metropoliten Alanı için bir saçaklanma modeli oluşturulmuştur.

İstanbul metropoliten çeperini belirleme çalışmasında, çeper tanımlama kriterleri kullanılarak, merkez-çeper bölgeleri belirlenmiştir. Bu belirlemeden sonra İstanbul metropoliten çeperinde saçaklanmanın demografik yapı analizi, saçaklanma sürecinde, sosyo-demografik, ekonomik, mekânsal dönüşüm ve oluşan sorunların değerlendirilmiştir. Çeperdeki gelişmenin mekânsal nitelikleri, bugünkü merkez-çeper ilişkileri bağlamında ele alınarak saptamalar yapılmıştır. İstanbul Kent Çeperinde kentsel saçaklanma sonucu bu alanlarında oluşan sorunlar,  kontrolsüz yapılaşmanın doğal kaynaklarını tehdit ederek gelişmesi incelenmiştir.

3.Bölümde: Eyüp Kent Çeperinde saçaklanmanın analizi yapılarak sürdürülebilir çevreye açısından değerlendirilmiştir. Bölüm, saçaklanmanın analizi, sürdürülebilirlik -sürdürülebilir çevre olgusu ve saçaklanma sürecinde kentsel, kırsal-doğal kaynaklarda oluşan değişimin sürdürülebilir çevre açısından değerlendirmesi olmak üzere üç konudan oluşmaktadır.

Eyüp Kent Çeperi saçaklanma anaklizinde; Eyüp Kent Çeperi kısmının tespiti yapılarak, kentsel saçaklanma analizi alan çalışması örneğinde incelenmiş ve saçaklanma olgusu demografik, sosyo-ekonomik belirleyicileri ile değerlendirilmiştir.

Sürdürülebilirlik-sürdürülebilir çevre araştırmasında; sürdürülebilir gelişme stratejilerinin uygulanması ve kentlerin gelişmelerin sürdürülebilirlik açısından ele alınması gerekliliği ele alınarak, sürdürülebilirliğin çevre boyutu ve araçları ele alınmıştır.

Saçaklanma sürecinde oluşan kentsel ve kırsal alan-doğal kaynaklardaki değişimin sürdürülebilir çevre açısından değerlendirilmesinde; Eyüp Kent Çeperi saçaklanma sürecinde oluşan kontrolsüz gelişme ve doğal kaynakları tahribi, İstanbul kent çeperin ile ilişkilendirilerek sürdürülebilir çevre açısından değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonucunda, ana hatlarıyla her bir doğal kaynaktaki sorunların ve mevcut tahriplerin değerlendirmesi yapılmıştır. Son kısımda; kentsel saçaklanma alanlarının gelişimi ve sürdürülebilir çevre açısından değerlendirmesinde; kent çeperinde saçaklanma sonucu oluşan kentsel alanların, kontrolsüz bir biçimde gelişimi ve kentsel alanlarda ve doğal kaynaklarda oluşan sorunlar ele alınmaktadır.

A . Basıt  DOĞRU, Mimar Sinan Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2002